نام علمی: Thymus daenensis Celak
آويشن دنايي يکي از گياهان دارويي متعلق به خانواده نعناع است. سرشاخه هاي گلدار اين گياه علفي و چند ساله کاربرد وسيعي در تهيه دارو و درمان انسان در طب سنتي دارد. مهم ترين ماده موثره آن، تيمول و کارواکرول مي باشد. از آنجايي که شرايط اکولوژي نقش عمده اي در رشد، نمو، کيفيت و کميت ماده موثره گياهان دارويي دارد.
این گونه انحصاری – دارویی به عنوان یک گونه کوهستانی در دشت فرح آباد واقع درمنطقه پلنگ دره به صورت یک جمعیت کوچک پراکنش دارد. به واسطه ترکیبات اسانسی از ارزش دارویی بالایی برخوردار است.جمعیت های این گونه در سال های اخیر به واسطه برداشت های بسیار زیاد به شدت رو به کاهش نهاده است که در این راستا اجرای برنامه های حفاظتی و مدیریتی سریعی را می طلبد. این گونه با ریسک پایین انقراض (LR) از نظر برنامه ریزی های حفاظتی و مدیریتی ارزشمند می باشد.
مشخصات گیاهشناسی
گیاه آویشن دنایی ساختاربوته ای دارد و دارای ساقه مستقیم و علفی یا چوبی و پرشاخه به ارتفاع 10-30 سانتیمتر و در بعضی موارد تا 45 سانتیمتر است. سا قه های منشعب آویشن دنایی پوشیده از كرك های سفید رنگ می باشد. برگ های آن معطر تا حدودی همیشه سبز متقابل تقریبا بدون دمبرگ یا دارای دمبرگ بسیار كوتاه می باشد. برگها خاكستری روشن بیضوی-نیزه ای تا حالت كشیده یا لوزی شكل با طول 5 تا 15 میلیمتر كه عمدتا كنار برگها برگشته می باشد. سطح تحتانی برگها ازگردی به رنگ متمایل به سفید یا نمد مانند پوشیده شده كه دارای غده های فراوان اسانس می باشد كه بعلت وجود چنین غده هایی معمولا گل ها به رنگ ارغوانی كم رنگ تا سفید به شكل لوله ای دو لبه صمغی و به طول 5 میلیمتر دیده می شود. كاسبرگ ها كركدار و غده مانند و دارای براكته های شبیه برگ می باشند. درشاخه های فرعی گل ها بصورت زنگوله ای شكل با لبه دندانه ای كوتاه وصاف است. حالات غیرطبیعی این گیاه آن است كه بعضی از پایه های آن گلهای فاقد پرچم دارند و در برخی دیگر پرچم ها زودتر از مادگی رشد می كنند. میوه ازچهارفندقه كوچك تشكیل شده كه درلوله كاسه گل محصور شده است. بذرآویشن گرد و ریز كه هر 170000 بذر آن یك اونس (28.3 گرم) وزن داشته و بذور آن برای سه سال زنده باقی می مانند. اسانس آویشن مایعی زرد یا قهوه ای مایل به قرمزتیره، سبك تر از آب با بوی مطبوع قوی وطعم تند است. وزن هزاردانه آن 0.25 تا 0.28 گرم است. زنبور عسل نوش بسیار خوبی از آن بدست می آورد و شهرت عسل های معطر و خوب بعضی نواحی نیز بستگی بوجود این گیاه در آن ناحیه دارد.
نیازهای اكولوژیكی
آویشن گیاهی است كه یطور طبیعی درشرایط مزرعه ای درنواحی نیمه خشك تا معتدل گرم در دماهای بالا و تشعشع شدید آفتاب و درخاك خوب زهكشی شده رشد می كند. آویشن در مراحل اولیه دارای رشد خیلی كند بوده و درمراحل بعدی نمو-مخصوصا 60 روز بعد-یك افزایش سریع در تجمع ماده خشك (4 تا 6 برابر تحت نور اضافی و 2.5 تا 5 برابر تحت نورطبیعی) نسبت به گیاهان 40 روزه دارد. میزان آب خاك ورژیم های نوری بطور معنی داری رشدكلنی های آویش(وزن خشك ریشه واندام هوایی)راتغییرمی دهندوبین شرایط نوری ومیزان رطوبت خاك اثر متقابل مشاهده شده و تاثیر افزایش رطوبت خاك درشرایط نور طبیعی به اندازه نور اضافی قابل توجه نبوده است و افزایش رطوبت خاك در شرایط نور طبیعی تاثیری به مراتب كمتر از شرایط نور اضافی دارد. به هر حال درشرایط نور اضافی و رطوبت خاك 70 درصد بالاترین میزان فتوسنتز و اسانس گیاه مشاهده می شود و كمترین میزان اسانس نیز در شرایط نور طبیعی و 50 درصد رطوبت خاك ذكر گردیده است. البته منظور ازنور اضافی یعنی جریان فتوسنتزی 200 میكرومول بر متر مربع در ثانیه است كه بوسیله لامپ های HPS به همراه نور طبیعی ایجاد می گردد.
درجه حرارت:
تحقیقات نشان می دهد كه اگر گیاهان معطر در فضای باز مزرعه كشت شوند تركیبات معطر آنها درمقایسه باكشت در گلخانه افزایش چشمگیری می یابد كه علت آنرا دمای پایین مزرعه درشب ذكر كرده اند. آویشن گیاهی گرما دوست و حساس به سرمای زمستانه است در بین كالتیوارهای مختلف آویشن آلمانی از كالتیوارهای مقاوم به سرما است.
اگر چه با دیرتر برداشت كردن و پایین تر بریدن پیكر رویشی عملكرد افزایش می یابد ولی موجب حساس شدن گیاه به سرمای زمستانه می گردد. جوانه زنی بذور در رشد و نمو گیاهچه آویشن در ماه های پاییز و زمستان بعلت دمای پایین كندتر از ماههای بهار و تابستان است. درشرایط 25درجه سانتی گراد در 16ساعت و 20 درجه سانتی گراد در 8 ساعت قدرت رویش بذور به بیش از80 درصد می رسد.
نور:
آویشن گیاهی است نور پسند كه در شرایط آفتابی و شیب های جنوبی رشد مطلوبی دارد. رشد آویشن در شدت نور بالا در مقایسه با نور طبیعی موجب رشد عمودی شاخه ها، افزایش تعداد شاخه های جانبی، ضخیم ترشدن شاخه ها،پررنگ وبراق شدن برگها،افزایش كلروفیل، افزایش غده های اسانس،كاهش تنفس روزنه ای وكوتیكولی وافزایش پتانسیل فتوسنتزی می شود.دراین شرایط عملكردوزن خشك وتولیداسانس افزایش می یابد. مطالعات اخیر نشان می دهد كه نور موجب ایجاد كرك های غده ای سپری می شود كه محل اولیه تجمع مونوترپن ها است.
همچنین گزارش كردند كه درآویشن وقتی رطوبت خاك 50 درصد ظرفیت مزرعه باشد نسبت به 90 درصد ظرفیت مزرعه موم روی كوتیكول افزایش و تنفس كاهش می یابد . در رطوبت بالاتر تولید وزن خشك افزایش می یابد.بذور آویشن درشرایط اقلیمی مناسب 14 تا 20 روز پس ازكاشت سبز می شوند.
باگذشت سن(گیاهان چندساله) در اوایل بهار (فروردین) رویش گیاهان آغازمی شود و از اواسط اردیبهشت اولین گلها ظاهر می شوند و گل دهی تا اواخر خرداد همچنان ادامه می یابد چنانچه گیاهان در تابستان برداشت شوند تحت شرایط اقلیمی مناسب و با تشكیل ساقه های گل دهنده مجددا به گل می روند. PHخاك بین 4.5 تا 8 مناسب است.
كاشت:
آویشن ازطریق بذر، قلمه و تقسیم بوته (نشاء) تكثیر می شود. عدم یكنواختی پوشش مزرعه همواره بعنوان یك مشكل در كشت مستقیم بذرمی باشد. به همین دلیل تولید نشاء بذری در بستر گلخانه و سپس انتقال نشاها به مزرعه مفید بوده است. بذور آویشن طی یك تا دو هفته در دمای 12-32 درجه سانتی گراد (54-90درجه فارنهایت) جوانه می زنند. گاهی اوقات جوانه زنی توسط نورتسریع می شود.آویشن به آسانی ازقلمه های5-10سانتی متری دربهارتكثیرمی شود.هورمون های افزایش دهنده ریشه برای تكثیرممكن است مفیدباشند.درتحقیقی مشخص شده كه كشت مستقیم عملكردماده خشك بیشتری نسبت به نشاكاری دربرداشته است.زمان مناسب برای كشت بذردرخزانه اواخر اسفند می باشدودرزمان انتقال، نشاها به ارتفاع 10تا15سانتیمتری رسیده اند.
زمان كاشت مستقیم بذور اوایل بهار یا اواسط پاییز می باشد. عمق كاشت كمتر از 0.5 سانتیمتر و میران بذر لازم آویشن 5 تا 6 كیلوگرم در هكتار می باشد. در تحقیقی جهت بررسی تراكم مناسب برای دستیابی به عملكرد بالاتر آویشن در فواصل بین دو بوته 15-30 و 45 سانتی متری و در ردیف هایی به فاصله 60 سانتیمتر كشت گردید و مشخص شد كه فواصل بوته كمتر بطور معنی داری سبب افزایش عملكرد سرشاخه و میزان اسانس درواحدسطح شده و بیشترین عملكرد در فاصله كاشت 15 سانتیمتر بدست آمده است البته درصد اسانس در سر شاخه خشك گیاه تحت تاثیر فاصله كاشت قرار نگرفت .
تحقیق مشابهی در كرج نیز تراكم مناسب كاشت را 15سانتیمتر روی ردیف و 50 سانتیمتر بین ردیف ها گزارش كرده است. بهترین خاك برای كشت و كار آویشن خاكی است با بافت متوسط، دانه بندی كوچك، ظرفیت مناسب انتقال آب، تهویه خوب، مقادیر بالای آهك و غنی از عناصر غذایی، این گیاه در خاكهای ضعیف رشد خوبی ندارد و در خاك رسی سنگین مقدار اسانس در آویشن به شدت پایین می آید. بعلت ریزی بذر آویشن بهتر است به نسبت 5 یا 6 به 1 با ماسه بادی مخلوط گردد و سپس در خزانه كشت شود. هر چه پوشش نازكتر باشد بذور سریعتر جوانه می زنند اما ممكن است خشك شوند به همین دلیل آبیاری منظم و سایه دهی لازم است، بعد از جوانه زنی رشد بسیار كند است و در این حالت علف های هرز به آسانی رشد می كنند كه وجین علفهای هرز لازم می باشد.
نشاء مورد نیاز در هكتار 16 تا 24 هزار است كه از 500 تا 600 گرم بذردرخزانه حاصل می گردد.
ازدیاد آویشن:
درسطح وسیع از روش تقسیم بوته كه زحمت زیادی می طلبد كمتر استفاده می شود اما وقتی گیاهان سه تا چهار ساله شدند برای جلوگیری از چوبی شدن باید تقسیم شوند زیرا در حالت بلوغ و چوبی شده تولید برگهای جدید كاهش می یابد و در نتیجه عملكرد اسانس كم می شود. در آویشن كشت بذر نسبت به قلمه عملكرد بیشتری را حاصل می كند. كشت مستقیم بذر بهتر است در زمستان انجام گیرد زیرا در این روش رطوبت كافی جوانه زنی در اوایل بهار تامین می شود جوانه زنی بذور آویشن خوب و مطمئن است ولی بعلت رشد كند باید ازعلفهای هرز محافظت شوند برای اطمینان از جوانه زنی خوب بذور بایستی متراكم كشت شوند به همین دلیل تنك كردن لازم است. در سطح وسیع از روش خزانه كاری و انتقال نشاء استفاده می شود.
آفات وبیماریها:
مهمترین آفت مشاهده شده بر روی آویشن شپشک آرد آلود (mealy bugs) می باشد. مهمترین بیماریهای مشاهده شده بر روی آویشن کپک خاکستری (Graymold) می باشد که عامل آن Botrytis Cinerea Pers.ex Fr است. بیماری شایع دیگر پوسیدگی طوقه می باشد كه عامل آن Rnizoctonia Solani Kuehn میباشد .
شپشک آرد آلود
مراقبت ونگهداری:
علف كش هایی كه ممكن است برای كنترل انتخابی علف های هرز آویشن در آزمایش های تحقیقاتی و زراعی استفاده شوند، شامل لینورون، سینبار، استامپ، Foresi te و Versatill می باشد. بااین حال آویشن را می توان بدون استفاده ازعلف كش بطور موفقیت آمیز در مزارع با استفاده از یك پوشش باز دارنده رشد علف هرز پرورش داد، برای چنین كاری می توان از مالچ های آلی استفاده كرد.
استفاده ازعلف كش انتخابی اتالفلورالین به میزان 1.1 كیلوگرم در هكتار در مرحله جوانه زنی و پس از آن موجب از بین رفتن علفهای هرز پهن برگ و باریك برگ می شود. در هنگام انتقال نشا می توان از علف كش رونستاربه میزان 7 تا 8 لیتر در هكتار پس از تهیه بستر استفاده كرد. اگر خاك آلوده به علف های هرز چند ساله مقاوم شده شخم بین ردیفها لازم است ازسال دوم به بعد می توان ازعلف كش ژئومتر به میزان 2 تا 2.5لوگرم در هكتار در پایان فصل رشد (مهر و آبان) استفاده كرد.خاك بین ردیفهابایددرسال حداقل یكباربرگردان شود تا قدرت جذب بارندگیهای زمستانه راداشته باشد.
