مقالات

این کار نیازمند مدت طولانی برای انبارداری جهت تولید مکرر محصول و حفظ تنوع ژنتیکی آن برای آینده است. بذرها عموماً با جدا شدن از گیاه مادری در معرض فساد شدن قرار می گیرند . بنابراین جلوگیری از فاسد شدن بذر با مهیا کردن شرایط انبارداری ضرورت دارد. دما و رطوبت پائین دو عامل از موثرترین عوامل تعیین کننده کیفیت انبار داری می باشد. بیشتر بذرهای سبزیجات به خوبی برای مدت 8 تا 10 ماه و با 8 تا 10% رطوبت در 20 درجه سانتی گراد ذخیره می شوند. شرایط خشک و سرد برای انبار داری طولانی مدت بهینه هستند بطور کلی بذرها از نظر ماندگاری به سه دسته تقسیم می شوند .

• بذور ارتدوکس یا معمولی: یعنی در دمای پائین بین 0 تا 10 و یا زیر 0 تا 180 درجه سانتی گراد نگهداری می شود و با رطوبت 5 تا 8% . (اکثر بذور از این دسته اند).
• بذور ریکال سیترانت : غیر معمول بذور در رطوبت بالای 20 تا 25 درجه و با دمای بالای 0 تا حد 0 تا 10 درجه سانتی گراد نگهداری می شوند.
• بذور بنیادین مانند خانواده اسفناجیان که باید رطوبت آنها در حد 5 تا 8  در صد باشد ولی دما از 0 تا 10 درجه سانتی گراد باشد.

Barton   درسال 1941 گزارش داد که بذرهای با قابلیت بالای اولیه برای انبار داری مناسبترند . Bsss در سال 1980 به عوامل دیگری مانند شرایط رشد رویشی، بلوغ بذردر زمان برداشت و فرآوری بذر اشاره نمود.

قدرت بذر:

قدرت بذر یا Vigor یا Vigour نقش مهمی در انبارداری بذر دارد. بذر قوی دارای پتانسیل انبارداری بالائی است و برای مدت طولانی تا وقتی که قادر به جوانه زنی نباشد قابل نگهداری است.

قدرت بذر یک اصطلاح نسبی است و مبین تقریبی کیفیت بذر است. بذرهای قوی، گیاهچه های یکنواخت، سالم و قوی که قدرت استقرار بالائی در شرایط مزرعه دارند را تولید نموده و طول عمر طولانی تری خواهند داشت. قدرت جوانه زنی بذر بطور منظم در طول انبارداری کاهش یافته و سرانجام از بین می رود و به همین ترتیب هم قدرت بذر به میزان کمتری کاهش می یابد.

قدرت بذر نیز با مسن شدن بذر و هجوم حشرات و آلوده شدن میوه کاهش می یابد. البته فرآیند مسن شدن بذر در شرایط انبارداری مناسب کندتر انجام می پذیرد. قدرت بذر بطور کلی با اندازه گیری رشد گیاهچه سرعت جوانه زنی، میزان شستشوی بذر، میزان اکسیژن تولیدی، آزاد کردن دی اکسید کربن، تترازولیوم، آزمون فعالیت دی کربوسیلاژ اسید گلوتامیک و انواع متفاوتی از آزمون های تنشی تعیین شده است.

طول عمر بذر به عوامل مختلفی بستگی دارد که عبارتند از:

نوع بذر: طول عمر یک بذر در درجه اول به عوامل ژنتیکی بستگی دارد. بذر با پوسته سخت مانند یونجه طول عمر بیشتری دارد در حالیکه بذور پیاز، کاهو، خربزه و غیر طول عمر کمتری دارند. آقایان Boss  James  Clark تنوع بسیار زیادی بین طول مدت انبارداری ارقام گوجه فرنگی، لوبیا، کدو، نخود و هندوانه گزارش نمودند.

عوامل پیش از برداشت خصوصاً عوامل محیطی مانند درجه حرارت ، میزان بارندگی، رطوبت تغذیه، آبیاری مسئول تغییر خصوصیات بذر در طول نمو، بلوغ آن می باشند. کمبود عناصری مانند نیتروژن، پتاسیم، کلسیم بطور چشمگیر به قابلیت انبارداری توده بذر موثر است.

اندازه بذر نیز بر ساختار انبارداری آن تاثیر دارد. بذور درشت تا متوسط قدرت جوانه زنی  خود را برای مدت طولانی حفظ می کند Mackayدر سال 1967 به وجود ارتباط مستقیم بین شرایط آب و هوائی در طول رسیدن و برداشت بذر اشاره می نماید. Nilan  در سال 1953 نشان داد که بذر بالغ و سالم که در هوای خشک برداشت شود برای انبارداری طولانی ایده ال می باشد. به اعتقاد Thompsin منطقه تولید بذور در میزان جوانه زنی نقش دارد. بلوغ بذر هم در نگهداری بذر موثر است. بذر بالغ بالاترین وزن خشک را دارد. طول عمر بذرهای بالغ و سالم نسبت به بذرهای نابالغ بیشتر است . از دست رفتن سریع قوه نامیه بذر، در بذرهای نا بالغ کلم پیچ، کدو، بادمجان، گوجه فرنگی و هندوانه در مقایسه با بذرهای بالغ آنها اثبات شده است.

امّا شرایط انبارداری:

• رطوبت بذر: بطور کلی به ازای هر یک درصد رطوبت بالای بذر، طول عمر بذر نصف می شود.سرعت فساد بذر با افزایش میزان رطوبت افزایش می یابد. بذر پیاز، بادمجان و فلفل در شرایط رطوبت نسبی 10 تا 100 درصد و تحت دمای 20 درجه سانتی گراد نگهداری می شود.
• بذر با 10% رطوبت نسبی برای چهار سال با بیشترین میزان قوه نامیه قابل نگهداری خواهد بود. معمولاً بذرهای سبزی و صیفی باید رطوبت ایده آلی بین 5 تا 7% داشته باشند و برای غلات 8 تا 9% هم توصیه می شود.

در جریان خشک شدن بذر یک شیب رطوبتی ایجاد می گردد و رطوبت درونی توده بذر به سطح بذر کشیده می شود. بدلیل تبخیر سطحی، جنین درون بذر با از دست دادن یکباره رطوبت خود آسیب می بیند. به دلیل تبخیر سطحی جنین درون بذر با از دست دادن یکباره رطوبت خود آسیب می یبیند، چون آب موجود در فضای بین سلولی با تبخیر از بین می رود. بذرها به چند طریق خشک می شوند از جمله خشک شدن طبیعی ، خشک شدن در معرض نور و خشک شدن با مواد آب گیر، خشک شدن با دستگاه های خشک کن، خشک شدن در خلاء و یخ زدگی.امّا نکته حائز اهمیت اینکه خشک شدن بذرها و نحوه خشک شدن در میزان جوانه زنی و مدت ماندگاری و انبارداری موثر است .

دما یا حرارت انبار:

طول عمر بذر بسیاری از گونه ها با افزایش دمای انبار کاهش می یابد. به اعتقاد هارنیگتون(1972) عمر بذر با افزایش هر 5 درجه سانتی گراد در دامنه 50- 0 درجه سانتی گراد به نصف کاهش می یابد. بذور ارتدوکس بایستی در دمای پائین 0 تا 10 درجه سانتی گراد و رطوبت داخلی 5 تا 7% نگهداری شود امّا در این میان استثنا هم وجود دارد. دمای پائین برای حفظ کیفیت بذر خصوصاً در ظروف غیر قابل نفوذ به رطوبت در شرایط مرطوب مفید است. بذرهای گوجه فرنگی، خیار و فلفل شیرین بمدت 36 ماه انبارداری در دمای 20 درجه سانتی گراد و بمدت70ماه در دمای صفر درجه سانتیگراد کاملاً زنده می مانند. Sowa 1995 انواع مختلفی از بذر را در دمای 180 – و 196- درجه سانتیگراد انبار نمودند و قدرت جوانه زنی بذر ظرف 10 سال انبارداری کاهش نیافت. درصد جوانه زنی بذرها انبار شده در دمای 50 درجه سانتی گراد از 94% به 86% کاهش یافت و به میزان رطوبت بستگی داشت یعنی رطوبت بالا اگر در مکان ذخیره سازی بذر باشد حتی دمای پائین نمی تواند کنترل کننده نگهداری باشد.

 عامل اکسیژن:

میزان اکسیژن بالا در طول انبارداری قدرت جوانه زنی بذر را کاهش می دهد اثرات تخریبی اکسیژن در شرایط رطوبت بالای بذر ملموس تر است. بذرهای انبار شده در اکسیژن در مقایسه با بذرهای انبار شده در دی اکسید کربن و نیتروژن مولکولی زودتر قوه نامیه خود را از دست می دهند. Barton در سال 1960 گزارش داد که بذرهای انبار شده در اکسیژن به سرعت قدرت جوانه زنی خود را از دست دادند ولی آن هائی که در دی اکسید کربن و نیتروژن مولکولی یا خلاء نسبی نگهداری شدند. عمر نگهداری آن ها به 1 تا 6 سال افزایش یافت. در مقابل  Clark و همکاران در سال 1963 ملاحظه کردند که تفاوت قابل قبولی در استفاده از خلاء نسبی دی اکسید کربن، نیتروژن مولکولی آرگون و هلیم  بجای هوا وجود ندارد.

بسته بندی بذر:

بذر در ظروف مختلفی بسته بندی می شود تا ضمن محافظت از آن در برابر عوامل محیطی، انبار داری آسان تر آن را فراهم و بازار رسانی و بازاریابی آن را تسهیل نماید. بذر بایستی  بنحو مناسبی از رطوبت بالای اتمسفر، عوامل بیماری زا و حشرات محافظت شود. بذرها عموماً در پارچه گونی، پاکت های کاغذی، پلی اتیلن، پاکت های آلومینیومی چند لایه ای و قوطی های آلومینیومی بسته بندی می شوند. انتخاب نوع ظرف به مقدار بذر، مدت انبارداری، ارزش ماده بذری و شرایط انبارداری بستگی دارد. بذر بدون بسته بندی به سرعت تحت تاثیر دما و رطوبت بالا فاسد می شود. باید توجه داشت که گاهی موارد مواد فرار از جمله  فرمآلدئید  ناشی از جوهر پرینت، کاغذ، سریش ( چسب) پاکت های بذر باعث کاهش سریع جوانه زنی بذر می گردد.

آفات انباری:

عدم رعایت اصول بهداشتی در دوره انبارداری منجر به حمله آفات از جمله حشرات، قارچ ها و ویروس شده که عموماً  بروی بذر مشاهده می شود. آلترناریا، آسپرژیلوس، قارچ  پنسیلیوم  متداولترین قارچ ها هستند. آلودگی بذر با قارچ ها منجر به از دست رفتن قدرت جوانه زنی بذر ، کاهش قدرت بذر، بی رنگ شدن بذر و ایجاد گرما و پوسیدگی می کند. قارچ های انباری بین 40 تا 45 درجه سانتی گراد و رطوبت نسبی 65 تا 100% بخوبی رشد می کنند. نگهداری بذر در دی اکسید کربن و نیتروژن از رشد میکرو ارگانیزها جلوگیری می کند.

فساد بذر:

فاسد شدن  پدیده ای طبیعی برای مواد زنده از جمله بذر است. سرعت فاسد شدن بذر در گونه های مختلف متنوع و به عوامل مختلفی از جمله شرایط انباری بستگی دارد. فاسد شدن بذر  در جریان انبار داری به صورت آسیب دیدن غیر قابل جبران و فزاینده عمل بذر انجام شده است. نشانه های فساد بذر عبارتند از بی رنگ شدن بذر، عدم جوانه زنی، عدم رشد گیاهچه، تولید گیاهچه غیر طبیعی، بازده ناکافی، تغییرات فیزیولوژیکی قابل توجه مانند کاهش تنفس بذر، ازدست رفتن فعالیت آنزیمی و آسیب به پوسته بذر می باشد. روبرتز Roberts در سال 1981 گزارش کرد که سرعت مسن شدن انباری به سه عامل اصلی یعنی درجه حرارت، رطوبت و فشار اکسیژن بستگی دارد. بذرهای رادیکال سینترانت با رطوبت کم از بین می روند. در حالیکه بذرهای ارتودوکس تحت خشکی و شرایط سرما به خوبی نگهداری می شوند. کاهش قوه نامیه به دلیل تولید تدریجی ترکیبات فراوری مانندمتانول، استالدینه،  اتانول و استون در شرایط انباری است. اثرات تخریب در دوره های انبار داری طولانی تر تشدید شده و اتانول در شرایط رطوبت نسبی بالاتر بیشتر آسیب می رساند. Zhang  و همکاران (1994) گزارش کردند که استالدئید بعنوان قوی ترین ترکیب فرار فاسد کننده حتی در درمای 5/3 درجه سانتی گراد نیز انباشته می شود. به اعتقاد وی ترکیبات فرار          درونی از جمله استالدئید تسریع کننده فساد بذر در رطوبت و درجه حرارت کم در جریان انبار داری طولانی مدت است.

قوی سازی بذر:

بذر با قوت بالا برای بیش از یک دوره قابل نگهداری است. تقویت بذر قدرت آن را در توده های بذری متوسط و ضعیف بهبود می بخشد. Villiersدر سال 1975 معتقد بود که سیستمی برای حفظ قدرت ژنتیکی و باز سازی در شرایط انباری با انجام غوطه ور نمودن بذر ایجاد می شود. امّا این شرایط از جوانه زنی بذر جلوگیری نموده و شرایطی همانند بذرهای که در خاک دفن شده ولی جوانه نمی زنند ایجاد می نماید. Roberts در سال 1981 گزارش داد که برخی آسیب ها در جریان فاسد شدن تحت شرایط آب گیری برگشت پذیر بوده و می توانند در مسیر بهبودی پیش روند، در حالیکه زیان های سخت و شدید بذر غیر قابل برگشت هستند. خیساندن بذر در آب برای 5-2 ساعت یا در اتمسفر اشباع با آب برای 48- 24 ساعت و به دنبال آن خشک کردن منجر به جوانه زنی بالا و طول عمر بیشتر بذر می گردد. کاربرد مواد شیمیائی ضد مسن شدن بیش از انبار داری از جمله آیوداین،کلرین، برومین، متانول، اتانول و پروپانول انبارداری را بهبود می بخشد. آیودین در نگهداری و قدرت و قابلیت جوانه زنی بالا موثر است.