نام علمی: Piminella anisum
مشخصات گیاه
انیسون گیاهی علفی و یک ساله است. منشإ آن سواحل غربی دریای مدیترانه ، مصر و آسیای صغیر گزارش شده است. جنس پیمپینلا دارای گونه های متعددی است. که تا کنون 150 گونه در اروپا ، آسیا و افریقا متعلق به این جنس شناخته شده اند. گونه هایی از این جنس در بعضی جزایر دریای اژه به طور خودرو می رویند.
ساقه انیسون مستقیم ، استوانه ای شکل و کم و بیش پوشیده از کرکهای ظریف است . در طول ساقه شیارهای متعددی وجود دارد. ساقه ضعیف و اغلب به صورت خوابیده روی زمین قرار می گیر د . ارتفاع گیاه متفاوت است و به شرایط اقلیمی محل رویش بستگی دارد و بین 30 تا 70 سانتی متر می باشد.این گیاه دارای ریشه ای مخروطی و ظریف به طول 20 تا30 سانتی متر است و انشعابهای کمی دارد. برگها به طور متناوب در طول ساقه پراکنده اند. این گیاه سه نوع برگ دارد. برگهایی که در قسمت تحتانی ساقه قرار گرفته و دمبرگ و دمبرگ تقریبا بلندی دارند. این برگها کم و بیش تخم مرغی شکل یا به شکل قلب می باشند. برگهای قسمت میانی ساقه دمبرگ کوچکتری دارند در حالی که برگهای ناحیه فوقانی ساقه باریکترند و انشعابهای بیشتری داشته و معمولا سه شاخه اند. این برگها فاقد دمبرگ می باشند.
گلها کوچک ، سفید رنگ و در چترهای مرکب به تعداد 10 تا 15 عدد مجتمع می باشند.گلها در انتهای ساقه های اصلی و فرعی پدیدار می شوند. اولین گلها در اواخر بهار اوایل تابستان (خرداد- تیر) ظاهر می شوند. میوه فندقه دو قسمتی ، تخم مرغی شکل و یا به شکل گلابی وارونه است . در نوک میوه دو برآمدگی که بقایای اندام ماده گیاه هستند مشاهده می شود. رنگ میوه سبز تیره یا قهوه ای روشن است. طول آن سه تا شش میلی متر و ضخامت آن 5/1 تا 5/2 میلی متر است. وزن هزار دانه 5/1 تا 4 گرم است.
میوه انیسون بوی مطبوعی دارد که ناشی از وجود اسانس است. اسانس در حفره های مخصوص اسانس ساخته و ذخیره می شود. تعداد این حفره ها 32 تا 34 عدد است که از این تعداد 30 حفره کوچک و دو تا چهار حفره بزرگترند. مقدار اسانس متفاوت و بین 5/1 تا 3 درصد است.در بعضی ارقام مقدار آن به شش درصد نیز می رسد.
مهمترین عناصر تشکیل دهنده اسانس را "آنتول" (به مقدار 80 تا 90 درصد) تشکیل می دهد. "آنتول" شامل دو ایزومر سیس و ترانس است. از مواد دیگر تشکیل دهنده اسانس می توان از "متیل کاویکول" (به مقدار 5 تا 10 درصد) "انیس آلدئید" "انیس ستون" و اسیدانیسیک" نام دارد.
پس از استخراج اسانس ، کنجاله حاوی 18 تا 23 درصد روغن ، 16 تا 20 درصد پروتئین و 5/3 تا 5/5 درصد ترکیبات قندی است که مواد غذایی مناسبی برای استفاده دام و طیور می باشد.
انیسون از دوره رویشی متوسطی برخوردار است. به طوری که از بدو رویش بذر تا تولید میوه 120 تا 150 روز به طول می انجامد. بذرها پس از 17 تا 25 روز سبز می شوند.
رویش اولیه گیاهان بسیار کند و بطئی است به طوری که از بدو رویش بذر تا ساقه دهی 35 ت 40 روز، از رویش بذر تا گلدهی 65 تا 75 روز و از گلدهی تا رسیدن میوه 20 تا 25 روز به طول می انجامد. انیسون گیاهی یک پایه است و حشرات نقش عمده ای در گرده افشانی این گیاه دارند. گلهای کوچک این گیاه مقدار زیادی نکتار تولید می کنند که سبب جلب حشرات می شوند. میوه های انیسون همزمان نمی رسند و اگر برداشت میوه های رسیده با تاخیر انجام گیرد به اطراف پراکنده می شوند. قوه رویشی بذر رسیده با گذشت زمان به سرعت کاهش می یابد. به طوری که بذرها پس از پنج سال فاقد قوه رویشی می شوند.
نیازهای اکولوژیکی
انیسون گیاهی مدیترانه ای است و در طول رویش به هوای گرم و آفتاب کافی نیاز دارد.
نیسون از بدو رویش تا رسیدن میوه ها به 2200 تا 2400 روز درجه و 1500 تا1700ساعت روشنایی احتیاج دارد. بذر در دمای چهار تا پنج درجه سانتی گراد جوانه می زند ولی درجه حرارت مطلوب برای جوانه زنی 20 تا 25 درجه سانتی گراد است. این گیاه به سرما حساس نیست به طوری که دمای 7- درجه سانتی گراد را بدون هیچ آسیبی تحمل می کند.
بذر برای رویش به مقدار زیادی رطوبت نیاز دارد. تحقیقات نشان می دهد انیسون از بدو ساقه دهی تا آغاز گلدهی به مقادیر مناسبی آب نیاز دارد. ولی اگر در این مرحله گیاهان تحت آبیاری منظم و کافی قرار گیرند عملکرد بذر و مقدار اسانس به نحو چشمگیری افزایش می یابد. چنانچه در طول رویش آب کافی در دسترس گیاهان نباشد ، عملکرد بذر به مقدار قابل توجهی کاهش می یابد. گیاهان در مرحله تشکیل میوه به هوای گرم و رطوبت کمتری نیاز دارند و به منظور بهبود رشد و نمو و افزایش عملکرد به خاک مناسب ، مواد غذایی و آب کافی نیازمندند. خاکهای چرنوزیوم خاکهای بسیار مناسبی برای تولید این گیاه است . خاکهای سبک شنی و تهی از مواد غذایی و همچنین خاکهای سنگین رسی برای کشت انیسون مناسب نیست.
"پی اچ" خاک برای انیسون بین 5/6 تا 2/7 (تقریبا خنثی) مناسب است.
تناوب کاشت
انیسون به بستر مناسب و عاری از علف هرز نیاز دارد. کاربرد صحیح تناوب کشت به طور بارزی سبب کاهش علفهای هرز می شود. گیاهانی را برای تناوب با انیسون باید انتخاب کرد که سبب گسترش علفهای هرز نشوند و از دوره رویشی کوتاهی نیز برخوردار باشند. غلات و سبزیجات، گیاهان مناسبی برای کشت با انیسون هستند.
به واسطه بیماریهای مشترک بین انیسون و اکثر گیاهان تیره چتریان مانند گشنیز ، زیره و شبت تناوب کشت با آنها مناسب نیست. زیرا ، ممکن است سبب گسترش آفتها و بیماریها شده و خسارتهای سنگینی به محصول وارد شود. بذرهای گشنیز پس ز رسیدن به اطراف پراکنده می شوند و چون برگهای این گیاه و انیسون شباهت زیادی دارند ، تشخیص این دو گیاه (به خصوص در مراحل اولیه رویش) از هم مشکل است و وجین علفهای هرز را دچار اشکال می نماید.
مواد و عناصر غذایی مورد نیاز
به منظور تولید گیاهانی با عملکرد مطلوب بذر و مواد موثره با مواد و عناصر غذایی مناسب در خاک میسر است. تحقیقات نشان می دهد برای تولید هر 100 کیلوگرم میوه انیسون ، گیاهان 5/3 کیلوگرم ازت ، 5/1 کیلوگرم اکسیدفسفر و 4 کیلوگرم اکسید پتاس از خاک جذب می نمایند. گیاهان از مرحله ساقه دهی تا گلدهی بیشترین مقدار مواد و عناصر غذایی را از خاک جذب می کنند.
تحقیقات نشان می دهد که برای تولید هر 500 تا 600 کیلوگرم بذر افزودن 40 تا 60 کیلوگرم در هکتار ازت، 60 تا 90 کیلوگرم در هکتار اکسید فسفر و 40 تا 60 کیلوگرم در هکتار اکسید پتاس در فصل پاییز هنگام آماده ساختن خاک ضرورت دارد.
همچنین در مرحله ساقه دهی افزودن 20 کیلوگرم در هکتار ازت به صورت سرک نقش عمده ای در افزایش عملکرد بذر خواهد داشت.
آماده سازی خاک
فصل پاییز انجام شخم مناسبی به عمق 25 تا 30 سانتی متر ضرورت دارد. سپس مواد و عناصر غذایی مورد نیاز گیاه را باید به زمین اضافه کرد. وجود سله برای رویش بذر انیسون مناسب نیست، زیرا سبب نا هماهنگی در جوانه زنی آنها می شود. اواخر اسفند با دیسک سله ها و کلوخها را باید شکست و زمین را تسطیح کرد. چون بذرهای انیسون کوچک هستند خاک باید سطحی نرم و متراکم داشته باشد تا استقرار بذرها به خوبی انجام گیرد. از این رو، قبل از کاشت غلتک سبک ضروری است. زیرا ، سبب متراکم شدن خاک سطحی و از بین رفتن فضاهای نامناسب موجود در خاک می شود.
پس از کاشت بذر نیز انجام غلتک مناسب به منظور تماس بذر با خاک ، جهت تسریع در جذب و هماهنگی در رویش بذر ضرورت دارد.
تاریخ و فواصل کاشت
کاشت انیسون در زمان مناسب نقش مهمی در افزایش عملکرد بذر دارد. اگرچه بذر انیسون در دمای چهار تا پنج درجه سانتی گراد شروع به رویش می کند ولی تسریع در کاشت این گیاه مناسب نیست. زیرا، رویش بذرها به صورت نامنظم و ناهماهنگ صورت می گیرد. تاخیر در کاشت نیز مناسب نیست، زیرا از رطوبت خاک کاسته می شود که در هر دو حالت گیاهانی ضعیف به وجود خواهد آمد و از مقدار عملکرد کاسته می شود.
زمان مناسب برای کاشت بذر هنگامی است که دمای خاک در عمق سه تا پنج سانتی متری به هفت تا هشت درجه سانتی گراد برسد.
اوایل بهار (اواخر اسفند، اوایل فروردین) نه تنها دمای خاک مطلوب است ، بلکه خاک از مقادیر مناسبی رطوبت نیز برخوردار است.
بذرها در ردیفهایی به فاصله 25 تا 30 سانتی متر باید کشت شوند. عمق بذر دو تا سه سانتی متر مناسب است و در هر متر طول ردیف 50 تا 60 بوته باید رشد کند. مقدار بذر مورد نیاز برای هر هکتار زمین 15 تا 20 کیلوگرم است.
روش کاشت
از آن جا که بذرهای انیسون از قوه رویشی مناسبی برخوردارند ، کشت مستقیم در زمین اصلی نتایج مطلوبی دارد. در اکثر کشورها برای کشت انیسون از روش کشت مستقیم استفاده می شود. کشت انیسون به صورت ردیفی و با استفاده از ردیف کار انجام می گیرد.
برای کاشت از بذرهایی باید استفاده شود که وزن هزار دانه آن چها تا پنج گرم باشد. زیرا تحقیقات نشان می دهد که عملکرد محصول 20 تا 25 درصد در مقایسه با محصول حاصل از کشت بذرهای سبکتر افزایش می یابد.
پس از کاشت انجام غلتک مناسب و آبیاری کافی سبب یکنواختی در رویش بذرها می شود.
مراقبت و نگهداری
رشد اولیه گیاهان بسیار کند و بطئی است. از این رو علفهای هرز می توانند بدون رقابت و به سرعت توسعه یابند. کنترل علفهای هرز قبل از کاشت و نیز تهیه بستر فاقد علف هرز ضرورت دارد. قبل از کاشت برای مبارزه با علفهای هرز از علف کش مرکازین به مقدار 5 تا 5/5 کیلوگرم در هکتار یا از علف کش مالوران به مقدار 5/3 تا 4 کیلوگرم در هکتار به صورت محلول پاشی می توان استفاده کرد.
تحقیقات نشان می دهد پس از رویش انیسون ، از علف کش آفالون به مقدار 2 تا 5/2 کیلوگرم در هکتار بدون هیچ آسیبی به گیاهان می توان استفاده کرد.زمان مناسب برای استفاده از این علف کش هنگامی است که ارتفاع بوته ها بین 10 تا 15 سانتی متر باشد. از دیگر علف کشهای انتخابی انیسون می توان از فوسیلاد به مقدار 1 تا 5/1 کیلوگرم در هکتار نام برد.
گیاهان ممکن است به عوامل بیماریزای باکتریایی آلوده شوند که در این صورت خسارات سنگین به محصول وارد می شود. بیماریهای باکتریایی انیسون به گشنیز بسیار شبیه است. استفاده از تکنیکهای مناسب به زراعی نقش عمده ای در کاهش بیماریهای باکتریایی دارد.
لکه برگی از بیماریهای قارچی گیاه انیسون است. آبیاری و خاک نامناسب نقش عمده ای در گسترش این بیماری دارد. آفت خاصی روی گیاه انیسون تاکنون گزارش نشده است.
گلها و همچنین میوه گیاه شوکران کبیر شباهت زیادی به گلها و میوه انیسون دارند. میوه شوکران کبیر سمی و مرگ آور است و چنانچه با میوه انیسون مخلوط شود تشخیص و جدا کردن آنها از یکدیگر بسیار مشکل است.
در این صورت از چنین میوه هایی نباید استفاده کرد.
برداشت محصول
میوه های گیاه انیسون مانند اکثر گیاهان خانواده چتریان به طور همزمان نمی رسند. ابتدا بذرهای نواحی میانی چترهای اصلی و سپس بذرهای قسمتهای دیگر می رسند. بدین جهت، تاخیر در برداشت محصول سبب کاهش عملکرد می شود.
محصول را می توان در یک یا دو مرحله برداشت کرد.
برداشت در یک مرحله: برداشت یک مرحله ای هنگامی انجام می گیرد که میوه ها رسیده و رطوبت آنها نیز پایین باشد. هنگام رسیدن میوه ها، برگها به تدریج خشک می شوند.
برداشت در دو مرحله: برداشت دو مرحله ای هنگامی آغاز می شود که بیش از 30 درصد میوه ها رسیده باشند. در مرحله اول ابتدا گیاهان را از فاصله 10 تا 12 سانتی متری سطح زمین برداشت می کنند. پس از چهار تا شش روز که گیاهان روی زمین ماندند و از رطوبت آنها کاسته شد اقدام به برداشت نهایی محصول می شود.
برداشت محصول در دو مرحله مناسب نیست و کمتر مورد استفاده قرار می گیرد. زیرا گیاهانی که روی زمین قرار گرفته اند ممکن است تحت تاثیر عوامل نا مناسب جوی (بارندگی) قرار گیرند و از کیفیت محصول کاسته شود. از آن جا که بذرهای رسیده از ریزش کمی برخوردارند(مگر با تاخیر زیاد برداشت شوند) لذا برداشت محصول در یک مرحله مناسبتر است.
بذرهای برداشت شده مقدار زیادی رطوبت دارند. از این رو ، پس از برداشت ، باید به سرعت خشک و سپس بسته بندی شوند. دمای مناسب برای خشک کردن میوه های انیسون 40 درجه سانتی گراد است. مقدار رطوبت مجاز پس از خشک شدن 10 تا 11 درصد می باشد.
عملکرد میوه متفاوت و به شرایط اقلیمی و روش برداشت محصول بستگی دارد و بین 4/0 تا 1 تن در هکتار است.
