مارچوبه

نام انگليسي مارچوبه: Asparagus

اسم علمی مارچوبه: Asparagus officinalis L

خانواده مارچوبه: Liliaceae

درصد خلوص بذر مارچوبه: 90%

درصد قوه نامیه بذر مارچوبه: 80%

وزن هزار دانه مارچوبه: 15/2 گرم

گیاه‌شناسی مارچوبه

مارچوبه یک گیاه علفی تک‌ لپه، دوپایه و چند ساله می‌باشد. مارچوبه دارای دو نوع ساقه می‌باشد: اول ساقه هوائی که نازک و سبزرنگ که بعد از برداشت ساقه‌های جوان به‌وجود می‌آید. دوم ساقه‌های جوان (قسمت خوراکی) که از ریزوم ظاهر می‌شوند و قبل از اینکه از خاک خارج شوند باید قطع گردند.

 ساقه ‌های زیرزمینی در مارچوبه مواد غذایی در خود اندوخته می‌ کنند (ریزوم ‌ها) و باعث به‌ وجود آمدن ساقه‌ های هوایی می‌شوند، که نسبتاً ضخیم هستند و در واقع قسمت قابل خوراکی آن را تشکیل می‌دهند و اسپی ‌یر (spear) نام دارند. با بالا رفتن دما در بهار یا تابستان، جوانه ‌هایی که روی ریزوم‌ها قرار دارند، سبب به‌وجود آمدن اسپی ‌یر می‌گردند. وقتی که طول اسپی‌یرها به 15 تا 25 سانتی‌متر رسید قابل برداشت و استفاده می‌باشند. به ساقه‌های هوایی گل‌دهنده مارچوبه استالک می‌گویند که بعد از برداشت ساقه‌های خوراکی به‌وجود می‌آیند.

بذر مارچوبه پس از جوانه زدن ابتدا تولید ریشه اولیه و یک ساقه اولیه می‌کند. بعداً جوانه‌ای که در قسمت یقه ساقه اولیه وجود دارد، ساقه ثانوی با ریشه ثانوی تولید می‌شود و در مراحل بعدی دوباره از جوانه یقه ساقه ثانوی، یک ساقه دیگر و ریشه دیگر به‌وجود می‌آید. در سال اول مارچوبه می‌تواند تا 6 ساقه با 6 ریشه به‌وجود آورد. گل‌های نر و ماده معمولاً مجزا و روی دو پایه قرار دارند ولی گهگاه هر دو نوع گل روی یک پایه نیز دیده می‌شود (تک پایه) و بسیار کوچک می‌باشند. گل‌های آن به‌صورت چندتایی است شاید تا 4 عدد نیز برسند و آنها در یک محل ظاهر می‌شوند. حشرات به‌خصوص زنبور عسل در انتقال دانه گرده آن از پایه‌های نر به پایه‌های ماده نقش عمده‌ای دارند. گل‌ها دارای 6 کاسبرگ، 6 گلبرگ، 6 پرچم و یک مادگی سه برچه‌ای است. گل‌های نر به رنگ زرد مایل به سبز بوده، کاملاً از گل‌های ماده که معمولاً به رنگ قرمز در می‌آیند، قابل تشخیص می‌باشند. امروزه پایه‌هایی که دارای گل‌های نر هستند، مورد کشت قرار می‌گیرند زیرا این ارقام زودرس، دارای افزایش عملکرد زیاد، دارا بودن طول مدت باردهی زیاد و داشتن مقاومت بیشتر در مقابل بیماری‌ها می‌باشند. احتمالاً دلیل آن این است که گیاهان نر تولید بذر نمی‌کنند و به‌طور مستقیم می‌توانند کربوهیدرات‌های بیشتری برای رشد اسپی‌یرها تولید کند. علت استفاده کم از گل‌های ماده این است که گل‌های ماده تولید میوه سته (دارای باردهی زیاد نیست) کرده و همچنین افتادن بذر به زمین و جوانه‌زنی دوباره بر مشکلات وجین می‌افزایند. میوه مارچوبه، که به رنگ قرمز در می‌آید و در پاییز ظاهر می‌گردد، به‌صورت سته کوچک سه حجره‌ای است، که دارای یک یا چند بذر می‌باشد.

مارچوبه دارای دو نوع ریشه است: یکی ریشه‌های معمولی که معمولاً جذب آب و مواد غذایی را به عهده دارند و دیگری ریشه‌های متورم و گوشتی که پر از ذخیره مواد غذایی هستند و در آنها ساکارز ذخیره می‌شوند. قطر ریشه‌های گوشتی ممکن است به اندازه یک مداد یا کمی ضخیم‌تر باشند. ریشه‌های معمولی از قسمت‌های جوان ریشه‌های ذخیره‌ای به‌وجود می‌آیند. ریشه‌های مارچوبه می‌توانند تا عمق 5/1 متر در خاک رشد کنند. سیستم ریشه‌بندی مارچوبه یا بخش زیرزمینی گیاه با تعدادی جوانه و ریشه را تاج مارچوبه می‌گویند. تاج مارچوبه برای تکثیر غیرجنسی مورد استفاده قرار می‌گیرد.

ارزش غذایی و اهمیت اقتصادی مارچوبه

مارچوبه داراي تركيباتي چون آسپاراژين، اينوزيت، آسپاراگوز، تاننو اسيد سوكسينيك مي‌باشد. روغن‌های اتری گوگرددار (متیل مرکاپتان و وانیلین)، سلولز، املاح معدنی و ویتامین‌های مختلف موجود در آن باعث طعم و مزه مخصوص و خواص دارویی آن می‌شود. انواع سبز مارچوبه دارای ویتامین‌های بیشتری است. مصرف مارچوبه برای بیماران مبتلا به امراض کلیوی توصیه می‌شود. خوردن آن ديد چشم را تقويت مي‌كند، براي تقويت نيروي جنسي مفيد است، ضعف مثانه را برطرف مي‌كند، براي تقويت قلب مفيد است، تب‌بر است، ملين بوده و يبوست را برطرف مي‌كند. مارچوبه خونساز است و به ساختن گلبول‌هاي قرمز خون كمك مي‌كند. براي افراد عصبي مزاج و آنهايي كه مبتلا به ورم مجاري ادرار هستند و مبتلايان به رماتيسم و سنگ كليه خوب نيست.

شرایط آب و هوایی لازم برای کاشت مارچوبه

مارچوبه يك سبزي فصل خنك می‌باشد. مارچوبه بهترين رشد و بالاترين محصول را از نظر كيفيت خوب در آب و هوايي توليد مي‌كند، که زمین حاوی مارچوبه، کمی یخ بزند. مناطقي كه در طول فصل رشد (تابستان) هوا گرم مي‌شود محصول از كيفيت خوبي برخوردار نيست، چون مواد غذايي در ريشه‌هاي ذخيره‌اي آن اندوخته نمي‌گردند. در زمستان بهتر است هوا آن‌قدر سرد شود كه قسمت‌هاي هوايي (ساقه و برگ) خزان كنند. در مناطقي مانند دزفول در استان خوزستان كه زمستان يخبندان ندارند و داراي سرماي ملايم هستند توصيه مي‌شود كه قسمت‌هاي هوايي قبل از فرا رسيدن فصل زمستان از فاصله 10تا 20 سانتي‌متري سطح خاك قطع گردند. بهترين دما در طول مدت رشد بوته براي مارچوبه بين 16 تا24 درجه سانتي‌گراد مي‌باشد. مناسب‌ترين pH براي رشد مارچوبه بين 6 تا 7/6 مي‌باشد. تذكر: ارقام مارچوبه عبارتند از: مري واشنگتن، ردينگ ژالت مارتا واشنگتن و آلت هام واشنگتن و ويكينگ. ارقام مارچوبه براساس رنگ جوانه‌هاي خوراكي به دو دسته تقسيم مي‌شوند: دسته اول داراي رنگ سبز و دسته دوم سبز روشن يا مايل به سفيد است.

آماده‌سازي خاك برای کاشت مارچوبه

مارچوبه بهترين محصول را در خاك عميق، حاصلخيز، خنك، آفتاب‌گير، قوي و با زهكشي خوب مي‌دهد.مارچوبه در خاك‌هاي مختلف كه از حيث مواد آلي غني باشند رشد مي‌كند و محصول مي‌دهد ولي به طوراختصاص خاك‌هاي شني و شني لومي و لومي سيلتي كه با مواد آلي و هوموس تقويت شوند بسيار مناسبهستند. مارچوبه درخاك‌هاي اسيدي نمي‌تواند رشد كند مگر آنكه خاك‌ها به‌وسيله آهك اصلاح شوند. در خاك‌هايي كه كمي قليايي باشند كشت با موفقيت انجام مي‌شود و محصول مي‌دهد. مارچوبه يكسبزي چندساله است و مي‌تواند10 تا 20 سال در زمين باقي بماند، لذا در تهيه زمين بايد دقت كافيمبذول گردد. به‌خصوص چنانچه هدف آن باشد كه اين گياه به‌وسيله بذر تكثير شود، بايد زمين صاف، نرمبدون كلوخ و كاه باشد، شخم عميق زده شود و بعد از آن كلوخ‌ها به وسيله ديسك يا دندانه نرم شوند وزمين تسطيح گردد. مارچوبه به هوموس و مواد آلي زياد نياز دارد و نسبت به كودهاي حيواني واكنشمثبت نشان مي‌دهد، لذا قبل از كاشت مارچوبه مي‌توان كودهاي حيواني را به زمين داد. مقدار كودهاي شيميايي نيز با توجه به مقدار مواد غذايي موجود در خاك حدود 200 كيلوگرم ازت، 80 كيلوگرم P₂O₅، 300 كيلوگرم K₂O براي هر هكتار در نظر گرفته مي‌شود. كود ازته را به مقدار 50 درصد درهنگام احداث پشته‌ها (حدود 10 روز قبل از پايان برداشت محصول) و 50 درصد بقيه را در تابستان بهزمين مي‌دهند. كودهاي فسفاته و پتاسه قبل از احداث پشته‌ها استفاده مي‌شوند.

تاريخ و فواصل كاشت مارچوبه:

موقع انتقال نشاء اوايل بهار میباشد. عمق شيار در خزانه 20 تا 25 سانتی متر و فاصله دو شيار 40 تا60 سانتي‌متر مي‌باشد. در زمين اصلي بوته‌ها به فاصله 40 تا 50 سانتي‌متر در رديف‌هايي بين 90 تا 150سانتي‌متر از يكديگر كاشته مي‌شوند.

كاشت مارچوبه:

ازدياد مارچوبه به دو روش رويشي و جنسي صورت مي‌گيرد. در كشت مستقيم بعد از آماده كردن زمين،زمين به جوي و پشته تبديل مي‌گردد. عرض پشته بين يك تا يك ونيم در نظر گرفته مي‌شود. سپسبذور در ته جوي كاشته مي‌شوند. بهتر است به‌منظور سرعت بخشيدن به سبز شدن بذر، بذور قبل ازكاشت به مدت 24ساعت در آب خيسانده شوند آنگاه شيارهايي به عمق يك سانتي كمتر در كف جوي‌هاايجادكرده و بذور را در شيارها مي‌كاريم و به‌وسيله خاك سبك و مرطوب آنها را مي‌پوشانيم. تا سبزشدنبذر، جوی‌ها مرطوب نگه داشته مي‌شوند و آبياري بايد به روش باراني صورت گيرد. مدت جوانه‌زدن بذرطولاني مي‌باشد و به عواملي مثل دما و رطوبت خاك بستگي دارد و شايد بين 15 تا 40 روز متغير باشد. بوته‌ها در فاصله 10سانتي‌متر تنك مي‌شوند و به تدريج كه گياه رشد مي‌كند، روي بوته و اطراف آن خاكنرم همراه با كود حيواني پوسيده داده مي‌شود. بدين ترتيب در سال اول بوته رشد كامل مي‌نمايد ومحصولي برداشت نخواهد شد. ميزان بذور مورد نياز در كشت مستقيم بين يك تا دو كيلوگرم در هكتار مي‌باشد. روش مرسوم و متداول كشت مارچوبه تهيه خزانه و انتقال بوته‌هاي يك ساله به محل اصليمي‌باشد. در اين روش بايد سعي شود كه در هنگام انتقال بوته‌ها به محل اصلي به ريشه‌ها صدمه نرسد. درهنگام تهيه خزانه بايد دقت شود كه زمين كاملا آماده و با كودهاي حيواني و شيميايي تقويت شده باشد.زمين به شيار تبديل مي‌شود. عمق شيار 20 تا 25 سانتي‌متر و فاصله دو شيار 40 تا 60 سانتي‌متر در نظرگرفته مي‌شود، بوته‌ها در ته شيار كاشته مي‌شوند و با رشد بوته‌ها روي آنها خاك داده مي‌شود. بدين ترتيب بوته‌ها در سال دوم آماده انتقال به محل اصلي مي‌گردند. موقع انتقال نشاء اوايل بهار است. در هنگام انتقال ابتدا زمين اصلي به جوي و پشته تبديل مي‌شود. سپس بوته‌ها به فاصله 40 تا 50 سانتي‌متراز يكديگر در روي رديف هايي كه90 تا 150 سانتي‌متر از يكديگر فاصله دارند كاشته مي‌شوند. بوته‌هايآماده شده در خزانه را تاج (Crown) مي‌گويند. نحوه انتقال تاج به محل اصلي بدي نترتيب مي باشد كهدر اوايل بهار در ته جوي‌ها كود حيواني پوسيده همراه با ماسه و خاك نرم به عمق 5 تا 7 سانتي‌مترريخته مي‌شود. سپس تاج‌هاي يك‌ساله در ته جوي‌ها روي كود پوسيده طوري قرار داده مي‌شوند كه فاصلهآنها از يكديگر حدود 30 تا 50 سانتي‌متر باشد. ريشه‌هاي بوته روي خاك نرم پخش مي‌گردند. سپس رويريشه‌ها به‌وسيله خاك و كود پوشيده مي‌شود. به‌تدريج كه تاج شروع به رشد مي‌كند اطراف بوته‌ها و رويآنها خاك و كود قرار داده مي‌شود. بنابراين تا آخر فصل رشد جوي‌ها از خاك و كود پر مي‌گردند. بدينترتيب بوته مارچوبه در سال اول، رشد كافي كرده ولي هيچ گونه برداشت محصول صورت نمي‌گيرد. شايددر سال دوم تعداد كمي اسپي‌ير ( spearساقه‌هاي هوايي كه نسبتا ضخيم بوده و قابل خوردن مي‌باشند)توليد و برداشت شود. برداشت اصلي از سال سوم شروع مي‌گردد. معمولا مقدار تاج آماده شده از يكهكتار خزانه براي كاشت حدود 10 هكتار زمين اصلي كفايت مي‌كند. در هنگام انتقال تاج‌هاي يك‌سالهبايد دقت شود كه تاج‌هاي ضعيف حذف شود زيرا محصول كمتري مي‌دهند تاج‌هاي دوساله و يا سه‌سالهبراي انتقال مناسب نيستند.

داشت مارچوبه:

چون مارچوبه يك سبزي چندساله است بنابراين مراقبت‌هاي ويژه لازم دارد. با علف‌هاي هرز به شدت بايدمبارزه شود. اين مطلب در مورد علف‌هاي هرز چندساله جدي‌تر است، در غير اين صورت علف‌هاي هرز بهطرق مختلف ريشه، ريزوم، غده و بذر، ايجاد مزاحمت مي‌كنند و مبارزه با آنها مستلزم هزينه سنگينمي‌باشد. لذا هنگام آماده كردن زمين، استفاده از انواع علف‌كش‌ها توصيه مي‌شود. نرم كردن زمين در اوايل بهار يكي ديگر از كارهايي است كه در مورد مزرعه مارچوبه بايد انجام گيرد. بدين جهت در اوايل بهار بهمنظور مبارزه با علف‌هاي هرز و نرم كردن سطح خاك با ديسك سبك، زمين ديسك زده مي‌شود. بدينترتيب چنانچه قسمت‌هاي هوايي بوته‌ها از سال قبل باقي مانده باشند، از بين خواهند رفت. چنانچهمي‌خواهيم كو شيميايي به زمين بدهيم بايد اين كار در هنگام ديسك‌زدن صورت گيرد. براي اين منظورمقدار 200 كيلوگرم در هكتار از كودهاي كامل توصيه مي‌شود. به‌منظور سفيدكردن ساقه‌هاي مارچوبهدر اوايل بهار پاي بوته و روي آن با كود پوسيده و خاك نرم پوشيده مي‌شود. اين كار در سطح وسيع باماشين آلات انجام مي‌گيرد. اگر در آخر فصل به زمين كود شيميايي داده شود بهتر است آن را با خاكمخلوط و بين ردیف‌ها پخش كرد. مزرعه مارچوبه بايد مرطوب و نمدار باشد از اين رو آبياري بايد مرتب صورت گيرد. اين مساله در مناطق خشك اهميت بيشتري دارد. بوته مارچوبه مورد حمله حشرات زيادي قرارمي‌گيرد. از مهمترين آنها سوسك مخصوص بوته مارچوبه مي‌باشد. از بيماري‌هاي مارچوبه بيماري

زنگ مارچوبه است كه براي مبارزه بايد از ارقام مقاوم استفاده نمود. جمع‌آوري بوته‌هاي آلوده و سوزاندن، راه ديگر براي مبارزه با آن است.

برداشت مارچوبه:

معمولا برداشت مارچوبه از سال سوم شروع مي‌شود يعني دو سال بعد از انتقال تاج آن به محل اصلي اگركاشت، داشت و نگهداري مزرعه به خوبي انجام گيرد، شايد در سال دوم تعداد كمي از محصول قابلبرداشت باشد ولي بهتر است در سال دوم محصول برداشت نشود. در اين صورت بوته‌ها قوي شده و موادغذايي در اندام‌هاي زيرزميني تاج ذخيره مي‌گردد و در طي اين مدت به بوته فرصت داده مي‌شود كه رشدريشه‌هايش كامل گردد و به اين ترتيب بوته براي سال سوم آماده بهره‌برداري مي‌شود. قاعدتا برداشت ازسال سوم آغاز مي‌گردد. برداشت وقتي شروع مي‌شود كه طول بخشي خوراكي بين 15 تا 25 سانتي‌متر باشد كه آن را مي‌توان از روي سطح خاك و يا از 2 تا 5 سانتي‌متري زير خاك قطع نمود. اين كار بايد رابا دقت انجام شود كه به ساقه‌هايي كه هنوز از خاك خارج نشده‌اند، صدمه‌اي وارد نشود. برداشت مارچوبهاز اوايل بهار شروع شده و 6 الي 8 هفته به طول مي‌انجامد. چنانچه عمل برداشت بيشتر ادامه يابد، موادغذايي در ريشه‌هاي متورم ذخيره نمي‌شود و بوته براي سال آينده ضعيف باقي مي‌ماند و به منظور سفيدكردن بخش خوراكي بايد در اوايل بهار روي ساقه به‌وسيله خاك پوشانده شود. هنگام برداشت مي‌توانخاك‌هاي اطراف را عقب زد و سپس به برداشت اقدام كرد. بهتر است بعد از برداشت مارچوبه بلافلاصلهمورد استفاده قرار گيرد. براي اين كار آنها را شسته، دو طرف ساقه را به اندازه كمتر از يك سانتي‌مترقطع مي‌كنند و به‌صورت آب‌پز يا پخته شده به مصرف مي‌رسانند. در شرايط مناسب دماي 3 تا 4 درجهسانتي‌گراد و با رطوبت نسبي 60 تا 80 درصد مي‌توان مارچوبه را براي چند ماه نگهداري كرد.